نظریۀ نسبتِ امام ابوحنیفه به پادشاهان ساسانی و حضرت ابراهیم

نظریۀ نسبتِ امام ابوحنیفه به پادشاهان ساسانی و حضرت ابراهیم

نويسنده: دوكتور عمر جويا

امام نجم‌الدین ابوحفص نسفی، عالم و فقیه حنفی و در عینِ حال تاریخ‌شناس و تذکره‌نویس، که در قرن پنج و شش هجری در سمرقند می‌زیست و نویسندۀ تذکرۀ مشهور علمای ماوارالنهر بنام «القند فی ذکر علماء سمرقند» و نیز کتاب از بین رفتۀ «تاریخ بخارا»، در کتاب دایرة المعارف‌اش بنام «مجمع العلوم و مطلع النجوم» نسب امام ابوحنیفه را به شاه قباد، پاداشاه ساسانی که پدر خسرو انوشیروان عادل بود، بگونۀ زیر درج نموده است:

«ابوحنیفه النعمان بن الثابت بن نیک‌بخت بن هُرمُز بن شادبخت بن شاه‌فرد بن کنارنک [کنارنگ، یعنی مرزبان] بن قباذ [قباد ساسانی].»

نام «کنارنگ» در زبان پهلوی به معنای «مرزبان» می‌باشد. اینکه در اکثر سوانح ابوحنیفه، نسب او را نعمان بن ثابت بن زوطا بن مرزبان درج کرده اند، در واقع نامِ فارسیِ مرزبان را بجای کنارنگ بکار برده اند، زیرا مرزبان در زبان عربی مأنوس‌تر می‌باشد.

ازین سلسله نسبی که نجم‌الدین نسفی ارائه داشته، به نظر می‌رسد که کنارنگ فرزندِ شاه قباد ساسانی بوده که بجای ادعای شهزادگی سمتِ نظامی مرزبانی را پذیرفته است. از برادرش، خسرو انوشیروان که جانشین پدرش گشت، نیز پسری بوده است بنام «واختانگ» که سمت فرماندهی نظامی را در دولت ساسانی به عهده گرفته است. به گمان اغلب، واختانگ نیز نام منصب نظامی بوده باشد.

همچنان، نسفی سلسلۀ شاه قباد ساسانی را بگونۀ دقیق تا اردشیر بابکان، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی، ارائه داشته که با پژوهش‌های تاریخی معاصر همخوانی کامل دارد:

«قباذ [یعنی: قباد یکم] بن فیروز [پیروز یکم] بن یزدجرد الاوسط [یزدگرد دوم] بن بهرام کور [بهرام گور] بن یزدجرد الأثیم [یزدگرد بزه‌کار یا یزدگرد یکم] بن شابور [شاپور سوم] بن اردشیر بن بابکان بن ساسان.»

در امتداد آن، نجم‌الدین نسفی نسبِ ساسان را به حضرت ابراهیم (علیه السلام) اینگونه نشان می‌دهد:

«ساسان بن به‌آفرید بن زیاد بن ساسان بن بهمن بن اسفندیار بن کُشتاشف [گشتاسپ] بن لهراسف [لهراسپ] بن کی‌منش بن شاهزاد بن فرُّخان [فررُخان] بن خَدِیو بن ارمن‌شاه بن کودرز [گودرز یا کوجدر] بن طهمان بن کَی‌بَش بن کی‌قباد بن زاب بن بورکان [بوزکان یا نودکان] بن مایشو [مَسو] بن بُرذَر [نوذر] بن منوجهر [منوچهر پیشدادیان] بن مَنشخر بإبن اسحق النبی بن ابراهیم النبی.»

ارتباط دادن منوچهر، پادشاه پیشدادیان که از نیاکان ایرانیان بشمار می‌رود، به حضرت ابراهیم (علیه السلام) نظریۀ تازه‌ای نیست. حد اقل، ابوریحان البیرونی این نظریه را در «آثار الباقیه» یادآوری کرده است، و می‌گوید که پدر منوچهر همان اسحاق نبی (علیه السلام) بوده است. 

اما قبل از همه، موجودیت تاریخی دودمان پیشدادیان – فراتر از داستان‌های اساطیری ایرانیان که در شهنامه آمده است، با آنکه طبری نیز آن‌ها را در تاریخ خود گنجانیده است – سخت مورد شبه قرار دارد چون اسناد تاریخی دربارۀ آنان در دست نیست. پس نسب داشتن شان با حضرت ابراهیم (علیه السلام) تنها در حد یک نظریه مطرح بوده می‌تواند، نه بحیث یک واقعیت تاریخی.