امام اعظم ابوحنيفه (رح ) از پیدایش تا وفات

نويسنده: سيد اشرف (سيدى)

سال تولد امام ابوحنیفه(رح) ۸۰ھ است اسم مبارک شان نعمان وکنیت شان به ابوحنیفه(رح) شهرت دارد.
سلسله نسب امام ابو حنیفه(رح) ،نعمان بن ثابت بن زوطی بن ماه یا مرزبان.است عجمی النسل واز دیار پر افتخار افغانستان میباشد . خطیب بغدادی(رح) از نواسه امام ابو حنیفه اسماعیل (رح) روایت میکند.

که اسماعیل شجره خور را طوری بیان فرمود . اسماعیل بن حماد بن نعمان بن ثابت بن زوطی بن ماه . است . جدم نعمان(رح) درسال۸۰ھ در خلافت عبدالملک بن مروان تولد یافته است پدرجدم ثابت در ایام صباوت خویش بشرف لقاء حضرت علی (رض) نیز پیوسته واونها درحق شان دعا خیر فرموده .

امامنا ابو حنیفه تابعی است .تابعی کسی را میگوید که با صحابه رسول الله (ص) ملاقات ودیدار نموده باشد .
امام علامه نووی (رح) شارح صحیح المسلم علامه ذهبی (رح)محافظ حجر عسقلانی (رح) خطیب البغدادی (رح) علامه سمعانی مصنف کتاب الانساب (رح) زین الدین عراقی (رح) سخاوی (رح) ابوالمحاسن دمشقی(رح) حماد (رح) .

که شکی نیست که امام ابو حنیفه(رح) در سنه ۸۰ھ تولد شده ودر آن ایام بسیاری از صحابه رسول معظم اسلام حیات بودند وابوحنیفه با خ از صحابه رسول الله (ص) ملاقات شرف حاصل نموده ودر تابعی بودن امام ابوحنیفه هیچ شکی نمیباشد . اختلاف فقط در روایت است نی در رویت .
صحابه کرام (رض) که امامنا ابو حنیفه ملاقات نموده است .
(1) حضرت انس بن مالک(رض)
(۲)عبدالله بن اوفی (رض)
(۳حضرت طفیل (رض)
وغیره صحابه کرام که به روایات مختلف تا ۸۰ تن میرسد . (مقدمه ابن صلاح)

• محدث بودن امامنا ابوحنیفه(رح) .
ابو الحفص کبیر در کتاب خود مینویسد: ابوحنیفه(رح) کم از کم از چهار هزار محدث روایت کرده است . این امر چندان مبهم وپیچیده نیست چون علامه سخاوی (رح) در فتح المغیث به شمار کردن این محدثین پرداخته ونام های شانرا را ذکر نموده . حافظ ابو المحاسن الشافعی(رح) در کتاب خود عقود الجمان تعداد محدثین واساتیذ امام صاحب(رح) را سه صدتن ذکر وقید قلم نموده است. تاریخ مختصر بغداد، تهذیب الکمال ،تذکرة الحفاظ، تهذیب الاسما۶ واللغات ، ملخص طبقات حافظ، تهذیب التهذیب، انساب سمعانی ، موطا امام محمد ،کتاب الاثار امام محمد . اینها همه به روایت محدث بودن امامنا ابو حنیفه(رح) واخذ احادیث از محدثین مشهور وثقه که تعداد شان به هزاران میرسد تاید میکنند .

اولاد امامنا ابو حنیفه(رح):…اولاد حضرت امام ابو حنیفه به روایت نواسه وپسر شان حماد(رح) واسماعیل(رح) چنین است. امامنا ابو حنیفه فقط یک پسر داشت بنام ((حماد))که از مشهور ترین علماء عراق وعصر خود محسوب میشودکه در سنة ۱۷۶ھ وفات نموده وچهار پسر از خود گذاشته است .(1)عمر(۲)اسماعیل(۳)ابوحیان (۴)عثمان. کنیت امامنا ابو حنیفه(رح).:کنیت امام ابو حنیفه(رح) به اسم اولاد شان ثابت نبوده وهیچ اولاد شان بنام حنیفه نمیباشد .بلکه کنیت امام ابو حنیفه(رح) به اعتبار معنی وصفی که((ابوالملة الحنیفة)) است وخداوند متعال در قرآن عظیم الشان میفرماید: واتبعوا ملة ابراهیم حنیفا.
پس کنیت امام ابو حنیفه به اساس همین آیة شریف نام گذاری شده .

• تصنیفات امام ابو حنیفه(رح).
(۱فقه اکبر.
(۲)العام والمتعلم.
(۳)مسند
(۴)کتاب الاثار.

(فقه اکبر رساله مختصر در عقاید مسایل طبق ((عقاید نسفی))((شریفی)) ودیگر کتب عقاید میباشد مثل . محی الدین بن محمد بهاوالدین سنة۹۵۳ مولوی الیاس بن ابراهیم ایسنوبی مولوی احمد بن محمد المغادی حکیم اسحاق شیخ اکمل الدین ملا علی قاری .

العالم والمتعلم .
رساله ایست که بیشر شاگردان امام صاحب انرا نقل نموده است.

مسندات.:مسندات امام ابوحنیفه(رح)را ابو المویلد محمد بن محمود الخوارزمی المتوفی سنه۶۶۵ھ است زمانی جمع آوری کرد که سفر به شام داشت وبعضی از اجهال شامی مانند اجهال امروزی وهابیون میگفتند که امام صاحب از خود هیچ اثری ندارد پس خواستم آثار ابوحنیفه(رح) را جمع آوری کنم.

(۱)مسند امام ابوالقاسم طلحه بن محمد بن جعفر شاهد.
(۲)مسند حافظ ابوالحسن محمد بن المظفر بن موسی بن عیسی.
(۳)مسند حافظ ابو نعیم الاصفهانی .
(۴)مسند حافظ ابو عبدالله بن محمد بن یعقوب الحارثی البخاری المعروف بعبدالله.
(۵)مسند شیخ ابوبکر محمد بن عبدالباقی بن محمد الانصاری.
(۶)مسند ابو احمد عبدالله بن عدی الجرجانی
(۷)مسند امام حافظ عمر بن الحسن الاشنانی.
(۸)مسند ابوبکر احمد بن محمد خالد الکلاعی.
(۹)مسند امام احمد.
(۱۰)مسند حماد بن امام ابو حنیفه
(۱۱)مسند آثار امام محمد
(۱۲)مسند امام ابوالقاسم عبیدالله بن العومام العدی .
حسین بن محمد ابن خسرو بلخی المتوفی سنة۵۲۳ھ مسند حفصکی که بروی ملا علی قاری شرح نوشته ومسند امام وردی ومسند ابن البراز برآنها شرح نوشته وقلمبند نموده است.

کتاب الاثار.

تالیف امام ابوحنیفه(رح) التوفی سنة۱۵۰ھ، روایت محمد بن الحسن الشیبانی (رح) است.المتوفی۱۸۹ھ.

• کتاب هایکه در شان وسیرت امامنا ابو حنیفه(رح) نوشته شده است قرار ذیل است.
(۱)عقود المرجان . امام احمد بن محمد طحاوی (رح) المتوفی سنة۳۲۱ھ
(۲)قلائد عقود الدرر والعقبان . امام احمد بن محمد الطحاوی (رح).
(۳)الروضة العالیه المنفة .امام احمد ابن محمد طحاوی (رح)
(۴)مناقب النعمان . امام محمد بن احمد بن شعیب (رح)المتوفی سنة۳۵۷ھ.
(۵)مناقب النعمان. شیخ ابو عبدالله الضمیری حسین بن علی (رح)
(۶)شایق النعمان فی مناقب النعمان .علامة جارالله زمحشری (رح) المتوفی سنة۵۳۸ھ
(۷) مناقب النعمان سیر۶ النعمان . ابوالعباس بن الصلت الحمانی (رح) المتوفی سنة۳۰۸ھ
(۸)مناقب النعمان . موفق الدین ابن احمد الملکی الخوارزمی المتوفی سنة ۵۶۸ھ
(۹)کشف الاثار فی سیرت النعمان .امام عبدالله بن محمد الحارثی (رح)
(۱۰)مناقب النعمان .امام ظهیر الدین مرغینانی (رح) المتوفی سنة۵۰۶ھ.
سلسله فن رجال از(۱۱)مناقب النعمان .امام محمد بن محمد الکروری(رح)
(۱۲) کتاب الانتها۶ فی مناقب الثلاثة الفقها۶ قاضی بن عبدالله المتوفی سنة ۴۶۳ھ .فی مناقب ابوحنیفه(رح) امام مالم(رح) امام شافعی(رح).
(۱۳)مناقب النعمان .ابوالقاسم بن کاس .
(۱۴)مناقب النعمان. ابوالقاسم بن عبدالله بن محمد المعروف بابن ابی العلوم .
(۱۵)مناقب الحنفیة. وتذکرة الحفاظ. امام ذهبی(رح).
(۱۶) المواهب الشریفه المشهور فی تحفة السلطان فی مناقب النعمان .
(۱۷) بستان فی مناقب النعمان.و جواهر المضیه فی طبقات الحنفیة. شیخ محی الدین عبدالقادر القریشی(رح)المتوفی سنه۷۷۵ھ.
(۱۸)تبیض الصحیفة .حافظ جلال الدین سیوطی (رح).
(۱۹)عقود الجمان فی مناقب النعمان .محمد بن یوسف دمشقی (رح)
(۲۰) الخیرات الحسان فی مناقب النعمان حافظ ابن الحجر المکی(رح)
(۲۱)مناقب امام الاعظم (رح) شیخ ابوسعید.(رح)
(۲۲)رساله فی فضل ابی حنیفة .عتیق بن داود الیمانی (رح)
(۲۳)نظم الجمان .شیخ صارم الدین ابراهیم بن محمد بن دقماق المتوفی سنة۸۰۹ھ.
(۲۴)مناقب الامام الاعظم. مستقیم زاده سلمان سعید الدین افندی (رح)
(۲۵)مناقب الامام الاعظم .مولنا کامی افندی قاضی البغدادی(رح).
(۲۶)تحفة الامان فی سیرة النعمان .علامه شبیلی نعمانی(رح).
این یک تالیفات اکابرین مشت نمونه خروار است . ورنه هزاران تالیفات موجود است .

• تدوین مسایل فقهی امام ابو حنیفه(رح).
امام ابو حنیفه(رح) برای استباط استخراج وتدوین فقه اسلامی حلقه را تشکیل داد که بشمول خود امام صاحب تلامیذ هوشیار ولایق خود را نیز درین حلقه جابجا نمود وبه مشوره وتحقیق یکدیگر توانستند که بنیاد فقه اسلامی را نهادینه سازند .

(1)یحیی بن ابی زائد(رح)
(۲)حفض بن غیاث(رح)
(۳)قاضی ابو یوسف(رح)
(۴)داود طائی (رح)
(۵)حبان (رح)
(۶)مندل(رح)
(۷)امام زفر(رح)
(۸)قاسم بن معن(رح)
(۹)امام محمد (رح)
وغیره تلامیذ امام صاحب(رح)که در تدوین فقه با امام صاحب(رح)اشتراک داشتند .امام طحاوی (رح) به سند متصل از اسد بن فرات روایت میکند .تلامیذ امام ابو حنیفه(رح)که در تدوین مسائل فقه اشتراک ومعاونت کرده بودند تعداد شان ۴۰چهل نفر بود .
که ممتاز شان ابو یوسف(رح) داود طائی(رح) زفر(رح) اسد بن عمر(رح)یوسف بن خالد التمیمی(رح) یحیی بن ابی زائده(رح) بود ونیز امام طحاوی (رح) روایت میکند که بخدمات تحریر این مجلس یحیی ابن زائده مأمور بود که تا سی سال انهماک وانجام وظیفه خدمت مشاغلت داشت .ونیز میفرماید:
عافیه(رح) اوزی(رح) عزی(رح) علی مسعر(رح) قاسم بن معن(رح) نیز اهل این مجلس بودند .
عقود المرجان لامام الطحاوی(رح).
تلامیذ ارشد امام صاحب (رح) در علم حدیث وفنون.
حافظ ابوالمحاسن شافعی(رح) اسما۶(۹۱۸)تن از تلامیذ ارشد ومشهور امام صاحب(رح) قید نسب ومسکن تحریر داشته است.
امام شافعی میگوید من از نزد شاگرد امام ابو حنیفه(رح)امام احمد یک بار شتر علم حاصل نموده ام .
(1)یحیی بن سعید القطان(رحاو ابتداء یافته است.
علامه ذهبی (رح) در تذکرة الحفاظ میفرماید:
اولین کسیکه فن الرجال را نوشته یحیی بن سعید القطان(رح)است وبعد از او درین فن شاگردان او یحیی بن معن(رح) علی بن المدنی(رح) امام احمد ابن حنبل(رح) عمروبن علی الفلاس(رح) ابوخشیمه(رح) گفتاری کرده اند وبعد از آنها امام بخاری (رح) وامام مسلم(رح) وغیره مذاکرات نموده اند.
مراتب آن انقدر در فن حدیث بالا بود وقتیکه بر مسند تدریس می نشست امام احمد ابن جنبل(رح) وعلی بن المدنی وغیره مودبانه در پیشگاه او ایستاده میشدند .ودرس می آموختند. ((فتح المغیث وجواهر المضیئة))

امام احمد ابن حنبل (رح)در شان او مینوسید:
ما رایت بعینی مثل یحیی بن سعید القطان(رح) یعنی من به چشمانم نظیر او را ندیده ام.این محدث بزرگ در اکثر مسایل پیروی از امام صاحب میکرد ومیگفت: قداخذنا باکثر من اقواله (ما در بسیاری مسایل پیروی از امام صاحب را بالای خود لازم شمرده) ایم.
امام ذهبی (رح) در باره وکیع بن الجراح میفرماید:یفتی بقول ابی حنیفة وکان یحیی بن القطان یفتی بقوله.
وکیع به قول امام ابو حنیفه فتوی میداد وهمچنان یحیی بن القطان .درسنة۱۲۰تولد ودر سنة۱۹۸ھ در بصره وفات نموده است .

(۲) عبدالله ابن مبارک(رح).
امام محدث نووی(رح) در تهذیب الاسما۶واللغات مینویسد .عبدالله ابن مبارک آنچنان امامی است که به امامت و جلالت وی در هر باب علی العموم اجماع کرده شده است.رتبه ومقام که عبدالله ابن مبارک در فن حدیث کسب کرده عموم محدثین ایشانرا به لقب امیر المومنین درحدیث داده اند .روزی یکی از شاگردانش برایش در مجلس بنام یا عالم المشرق خطاب کرد .درین مجلس امام سفیان سوری (رح) که محدث مشهور است موجود بود .خطاب درجواب طلبه گفت .ای طلبه چرا روا دار ظلم میشوید که عبدالله را عالم مشرق میگوید حلانکه او عالم الشرق والغرب است .

امام احمد ابن حنبل(رح) میگفت:
بیشتر از عبدالله ابن مبارک احدی در تحصیل احادیث کوشش ننموده است.در صحیح المسلم وبخاری شریف هزار حدیث از وی روایت شده .
خلاصه تهذیب الکمال.
تاریخ ابن خلدون.
او از شاگردان ارشد امام صاحب(رح)است.همیشه میگفت: لولا ان الله اغاثنی بابی حنیفه وسفیان ثوری.
اگر الله دستگیری مرا به ابو حنیفه(رح)وسفیان ثوری نمیکرد من شخصی معمولی میبودم. تهذیب التهذیب در وصف ابوحنیفه .
رأیت ابوحنیفه حین تولی.
ویطلب علمه بحراغزیرا.
خطیب بغدادی نیز بسیاری از اشعارش را در کتاب های خود نقل کرده است.باشنده مرو بود در سنة۱۰۸ھ تولد ودر سنة۱۸۱ھ به رحمت پیوست .
(۳)یحیی بن زکریا بن ابی زائده(رح).یکی از محدثین مشهورى بود.
علامه ذهبی اینرا نیز در فهرست وطبقه اول محدثین ثقه وحافظ حدیث بیان نموده است.
تذکرة الحفاظ.

استاد مشهور امام بخاری (رح) علی بن المدنی میفرماید:
در زمان یحیی بر یحیی خاتمه علم بود.
((میزان الاعتدال))
درصحاح سته از وی هزاران حدیث روایت شده ونیز از بزرگترین محدث وفقیه عصر خود محسوب میشود .
علامه ذهبی (رح) درباره یحیی (رح)میفرماید.
((احد من الفقها۶ والمحدثین الاثبات ))

(میزان الاعتدال) : وی از ارشد ترین شاگردان امام صاحب(رح)محسوب میشود که مدت مزید وطویلی به صحبت امام صاحب(رح) نایل بود. در تذکرة الحفاظ امام ذهبی (رح)’او را به لقب صاحب ابی حنیفه یاد کرده است که در تدوین مسائل فقهیه نیز شریک امام اعظم(رح)بود .

امام طحاوی(رح)’ مینویسد .:که وی تا مدت طویلی با امام ابوحنیفه(رح)در ترتیب مسائل فقهیه شمولیت داشت وخدمت تصنیف وتحریر آنرا بدوش میکشید.
(جواهر المضیة)

در مدائن به منصب قضا۶ ممتاز بود ودر همانجا درسنة۱۸۲ھ به عمر۶۳سالگی وفات نمود .
(۴) وکیع بن الجراح(رح).
وی از ارکان فن حدیث ومحدث بزرگ پنداشته میشود .
یجیی بن معین یک رکن اعظم فن رجال بود میگفت .من چنین شخصی را ندیدم که اورا بر وکیع ترجیح دهم.اکثر محدثین در باره وی چنین نظر داشتند.
بخاری ومسلم شریف از وی روایات متعددی کرده اند و او از مشهور ترین ومستند ترین شخص در فن الرجال پنداشته میشود.
یکی از شاگردان خاص امام صاحب(رح)محسوب میشود که از وی احادیث بسیاری را روایت کرده در اکثر مسائل تقلید امام صاحب(رح)را مینمود وبر قول امام صاحب(رح)همواره فتوی میداد.
خطیب بغدادی(رح) مینویسد.:(کان یفتی بقول ابی حنیفة وکان سمع منه شیئا و(حدیثا)کثیرا.( تاریخ خطیب بغدادی)
علامه ذهبی(رح)نیز در تذکرة الحفاظ به تاید این قول پرداخته است .
امام احمد ابن حنبل(رح) به شاگردی وی فخر میکرد وقتیکه از وی حدیثی را روایت میکرد قبل از روایت میفرمود این حدیث از شخصی روایت شده که چشمانم تا حال نظیر وی را ندیده است.(تهذیب الاسما۶ واللغات نووی) اودر سنة ۱۹۷ھ وفات نموده است.
(۵)یزید بن هارون (رح) امام مشهوری است در فن حدیث وائمة بزرگی مانند امام احمد ابن حنبل(رح)علی بن المدنی(رح) یحیی بن معین(رح) وابن ابی شیبه(رح)’ وغیره محدثین به شاگردی وی افتخار مینمودند .
علامه نووی (رح) مینویسد ممکن نیست که تلامیذ وی حساب کرده شود .
یحیی ابن ابی طالب(رح) میفرماید من در حلقه تدریس وی نشستم خواستم تخمین تلامذه او را بکنم آنها را هفتاد هزار کس قیاس نمودم.
علی بن المدنی(رح) میفرماید .:من هیچ کس را از وی حافظ الاحادیث ندیده ام خودش اظهار میداشت که من بیست هزار احادیث را به یاد دارم((ترجمه یزید بن هارون تهذیب الاسما۶ واللغات نووی))
اما ذهبی(رح)وی را از ممتاز ترین شاگردان امام صاحب(رح)پنداشته که بسیاری احادیث را از امام صاحب(رح)اخذ کرده .
(تذکرة الحفاظ.

یزید بن هارون(رح)میفرماید من با بسیاری از اساتذه وشیوخ ملاقی شده ام مگر احدی رابیشتر از امام صاحب ابی حنیفه(رح) که صاحب علم وکمال باشد نیافته ام .
(تهذیب الاسما۶ اللغات)

در سنة۱۱۷ھ تولد ودر سنة۲۰۶وفات کرده است.
(۶)حفص بن غیاث(رح).
محدث بزرگی بود خطیب البغدادی(رح) او را کثیر الحدیث میگوید.
علامه ذهبی (رح) اورا بهترین حفاظ حدیث می نامد.
امام احمد ابن حنبل(رح) وعلی بن المدنی از ایشان روایات متعددی نموده است.
تمامی احادیث در حافظه آن موجود می بود وحاجت به قلم وکاغذ نداشت تقریبا چهار هزار حدیث میرسید.((میزان الاعتدال))
شهرت علم وزیرکی وی اورا مشهور ساخت تا آنکه در سنة۱۷۷ھ از طرف خلیفه هارون الرشید به منصب قضا متمکن نمود
قاضی ابو یوسف(رح)میفرماید: باحفص تأیدأت خداوندی رفیق است.
درسنة۱۱۷تولد ۱۵سال در منصب قضا۶ بود ودرسنة۱۹۶ھ وفات نمود.
مراجعه شود تاریخ مختصر بغداد و جواهر المضیه.
(۷) ابوعاصم النبیل(رح)نام اصلش ضحاک بن مخلد است از مشهور ترین محدثین وثقه ترین اشخاص در علم حدیث ازیشان نام برده شده.

امام ذهبی (رح) میفرماید:از وی بسیاری احادیث روایت شده وبر توثیق وی تمامی علما۶ متفق اند.
(میزان الاعتدال)

امام بخاری(رح)درباره وی میفرماید: یک محدث ثقه بود وچنین روایت میکند که خود ابوعاصم بیان نموده از وقتیکه دانستم غیبت حرام است من در زندگی غیبت کسی را نکرده ام.لقب نبیل از طرف شعبه(رح)بر او داده شده در آزادی غلام که در بدل قسم شعبه(رح)انجام داد .شعبه(رح)برین شوق همت وفیاضی او تعجب کرد وحیرت زده گفت(انت نبیل)
جواهر المضیه ترجمه ابوعاصم)

خطیب بغدادی(رح)در تاریخ بغداد نقل نموده است:روزی کسی از وی پرسید:سفیان ثوری فقیه تر است یا امام ابوحنیفة(رح)؟

فرمود موازنه در اشیایی میشود که یک چیزی با چیزی دیگری تعلق ومناسبت داشته باشد .ابوحنیفه(رح)بنیاد فقه را گذاشت است وسفیان ثوری یک مرد فقیه بود.(تاریخ البغداد)در سنة۲۱۲ھ به عمر۹۰سالگی وفات یافت.
(۸) عبدالرزاق بن همام(رح).
علامه ذهبی(رح)میفرماید: احد من الاعلام الثقات محدث ناموری بود بخاری مسلم وغیره کتب احادیث از روایات او مالا مال است.
از امام احمد(رح)پرسیدن که آیا شما بزرگتراز عبدالرزاق کسی را در علم حدیث سراغ دارید؟گفت نخیر.
ائمه بزرگ مانند سفیان بن عینیه یحیی بن معین علی بن المدنی امام احمد در فن حدیث شاگردان وی بودند.
(ترجمه عبدالرزاق در کتاب معانی الاثار وتاریخ یافعی)
در فن حدیث تألیف بزرگ او بنام(جامع عبدالرزاق مشهور است) .امام بخاری(رح)معترف است که من از آن کتاب استفاده اعظمی کرده ام.امام ذهبی(رح) در تعریف کتاب مذکور در (میزان الاعتدال مینویسد.
((خزانه علم است))وی در فن حدیث التلمیذ از شاگردان امام صاحب (رح)بود. وی بیشتر در صحبت با امام صاحب(رح)مانده است چنانچه میفرماید:((من احدی را بیشتر حلیم وبردبار از امام اعظم(رح)ندیده ام))
عقود الجمان
در سنة۱۲۶ھ تولد ودر سنة۲۱۱وفات یافته است.
(۹) داود طائی(رح).
الله(ج) به وی عجب حسن وزیبایی عطا نموده بود.صوفیه او را مرشد کامل خویش میدانند درتذکرة الاولیا۶ مقامات عالیه او مذکور است. فقها تماما به علمیت وتفقه او تاید کرده اند ومحدثین نسبت به شان او میفرمایند((ثقة بلازیغ))
محارب بن دثار (رح)محدث مشهور نسبت به وی میفرماید .اگر داود در زمنه سابق میگذشت همانا که ایزد پاک(ج) قصه او رادر قرآن میفرمود.

خطیب البغدادی(رح) وعلامه ذهبی (رح)به وصف وی پرداخته و ویرا بخصوصیات تام یاد کرده است .(تاریخ البغداد جواهر المضیه میزان الاعتدال)
یکی از شاگردان ارشد امام صاحب(رح)میباشد که در سنه۱۶۰ھ وفات کرد.
(1۰) علاوه برین محدثین دیگر ی نیز از جمله تلامیذ امام صاحب(رح) است که تعداد شان به هزاران میرسد .
مانند فضل بن وکیع، حمزه بن عبدالزیاد ،ابراهیم بن طهمان ، سعد بن اوس، عمرو بن میمون، فضل بن موسی وغیره .
این شاگردان امام صاحب(رح) مشت نمونه خروار است .

• وفات امام صاحب(رح).
وفات امام صاحب(رح) بعد از سلسله دوبار محبوسیت وعدم قبولیت عهده قضا۶ راحسب الحکم خلیفه منصور که درسال۱۴۶ھ بوقوع پیوست زندانی شد وچون منصور دریافت که امام صاحب به سخنش بی اعتنا۶ است توسط یک جاسوس خود که این خبیث خود را شخص نیک برای امام صاحب(رح) جلوه داده بود در طعام برایش زهر قاتل نوشانید وقتیکه امام صاحب(رح)اثر زهر را دروجود خود حس کرد شهادتین برزبانش جاری گشت سر به سجده نهاد ودر سنة ۱۵۰ھ جانش را به جان آفرین تسلیم نمود.(انالله وانا الیه راجعون)
حسن بن عماره(رح) وی را غسل و تکفین نمود در حین تکفین میگفت .والله شما از همه فقها۶ وعابدان برتر اید.
نعش مبارک امام صاحب(رح)قریب عصر حسب وصیت امام صاحب(رح)در موضع شرقی(حیزران)بغداد که حسب مفکوره امام صاحب(رح)زمین مغصوبه نبود دفن گردید

خطیب بغدادی می نويسد.:شش بار نماز جنازه اش نسبت به کثرت مردم ادا شده که در هربار تقریبا پنجاه هزار نفر شرکت نموده بود همچنان خطیب موقوم داشته است که بعد از تدفین امام صاحب(رح) تا بیست روز دیگر مردمان جوق جوق آمده بر مقبره شان نماز جنازه ادامینمودند. (تاریخ البغداد خطیب البغدادی)
بعد از رحلت امام صاحب(رح) شاگردش عبدالله ابن مبارک(رح)قصد زیارت مقبره امام صاحب(رح) را نمود زار زار گریسته میگفت خداوندمتعال(ج) ترا مورد انعام انعام واکرام خودخود گرداند.
حینی ابراهیم نخعی(رح) وفات کرد بجانیشینی خود حماد(رح)را گذاشت وحماد(رح) بعد از رحلتش شما را جانشین خویش ماند واسفا که شما بیدون ازینکه نائب و خلیفه از طرف خویش برای ما میگذاشتید جان بجانان تسلیم کردید.
الله (ج ) ايشان را در جوار پيامبران الهى محشور فرمايد!