گزیده‌ی احکام زکات (فقه حنفی)

گزیده‌ی احکام زکات (فقه حنفی)

 

دومین رکن اسلام زکات است ودر ۸۲ جای قرآن مجید ذکر آن به همراه نماز آمده وارشاد شده: (نماز را بر پا دارید و زکات را پرداخت کنید. بقره/۴۳)

حدیث رسول الله صلى الله علیه و سلم:

مال‌های خود را به وسیله زکات محفوظ نگهدارید.( ابوداود)

زکات پل بسیار محکم اسلام است. (الطبرانی)

اسلام شما زمانی کامل می شود که زکات اموال خود را ادا کنید.( الطبرانی)

هر شخصی که زکات اموال خود را پرداخت نکند، نمازش قبول نمی شود.( الطبرانی)

شروط فرضیت زکات:

بر‌ هر زن و مردی‌ که دارای شرائط ذیل باشد زکات فرض است:

۱- مسلمان؛

۲- آزاد؛

۳- بالغ؛

۴- عاقل؛

۵-مال به‌حد نصاب ۸۷.۴۷۹ گرم طلا یا قیمت آن برسد.

۶- این مال جزو ضروریات زندگی نباشد (بنابر این، در منازل مسکونی، پوشاک، اثاث منزل، حیوانات سواری یا وسائل نقلیه، سلاح مستعمل، آلات و وسایل کار وحرفه و کتب علمی بشرطی که برای تجارت نباشند، زکات نیست).

۷- علاوه از وام (قرض) باشد (اگر فردی مالک نصاب است، اما به قدری مقروض است که بعد از کسر قرض، کل نصاب، یا قسمتی از نصاب ناقص می شود، بر این مال زکات فرض نیست).

۸- مال نامی (افزون شونده) باشد (حقیقتا: مانند حیوانات و عروض تجارت یا حکماً: مانند طلا و نقره).

۹- یک سال قمری بر مال بگذرد.

مسأله: اگر فردی در ابتدای سال مالک نصاب بود و در وسط سال مال او از حد نصاب پایین آمد، اما در آخر سال دوباره نصاب کامل شد، پرداخت زکات کل این مال در پایان سال فرض است.

هم‌چنین اگر فردی در ابتدای سال مالک نصاب کامل بود و در وسط سال به هر نحوی بر مال او افزوده شد، در پایان سال زکات همه این مال را پرداخت کند.

شرایط اداء زکات:

نیت: یعنی زمانی که مال زکات را به فقیری می‌دهد؛ نیت زکات را بکند (البتّه نیازی نیست که به فقیر بگوید: این زکات است.) یا هنگامی که به وکیل خود می‌دهد تا او بین مستحقین تقسیم کند، نیت زکات را داشته باشد. اگر مال را به فقیری داد و نیت زکات را نداشت؛ اما بعد از دادن، نیت زکات را کرد، به شرطی درست است که آن مال نزد فقیر سالم موجود باشد.

مسأله:اگر از فقیری قرض می‌خواست؛ با بخشیدن آن قرض زکات ادا نمی شود، البته می‌تواند از مال زکات به فقیر بدهد سپس وام خود را از او بگیرد.

در چه مال‌هایی زکات فرض است؟

در سه نوع مال زکات فرض است:

۱- طلا و نقرهبه هر صورت که باشد (سکه، زیورآلات، شمش{خشت}،ظروف …) نصاب طلا ۲۰ مثقال شرعی معادل ۸۷.۴۷۹ گرم و نصاب نقره ۲۰۰ درهم شرعی برابر با ۶۱۲.۳۵ گرم است و پرداخت یک چهلم، معادل ۲.۵ درصد از هر یک، پس از گذشت سال فرض است.

امروزه چون قیمت نقره در مقابل طلا افت شدیدی نموده، بنابر فتوای علماء معاصر، نصاب طلا معتبر بوده و قیمت عروض تجارت و پول نقد با نصاب طلا محاسبه گشته و زکات آن ادا شود، یعنی اگر اموال تجارت یا نقدینگی به اندازه نصاب طلا ۴۷۹/۸۷ گرم می‌رسد، زکات بر او فرض است.

۲- عروض تجارت:غیر از طلا و نقره، چیزی که به نیت فروش خریداری شود، مال تجارت محسوب می گردد؛ اما اگر برای استفاده خریداری شده باشد، درآن زکات نیست. اگر چیزی برای خانه خریداری شود، یا از طریق دیگری مانند هدیه، ارث و غیره مالک آن شده باشد، تا زمانی که آن را نفروشد، در آن زکات نیست.

مسأله:بر منزل، مغازه، زمین خالی، وسیله‌ی نقلیه و دیگر اسباب ‌و‌ وسائل اضافه از نیاز، تا زمانی که برای تجارت نباشند، زکات فرض نیست، البته در پول اجاره منازل و غیره بعد از تکمیل نصاب و گذشتن‌سال، زکات فرض است.

۳- زکات حیوانات:(شتر،گاو و گوسفند) به چهار صورت است:

الف: اگر سائمه باشند، یعنی کل یا اکثر سال را در صحرا و چراگاه بچرند و به علف آن اکتفا کنند و نصاب آنان مطابق تفصیل کتب فقه کامل باشد و سال نیز بر آن‌ها بگذرد، طبق همان تفصیل، پرداخت زکات در آن فرض است.

۲- اگر نصف یا اکثر سال حیوانات مذکور در خانه علف داده می‌شوند، در آن‌ها زکات فرض نیست.

۳- اگر حیوانات مذکور به نیت باربری، شخم زدن و یا استفاده از گوشت آنان برای منزل نگهداری شوند، نیز در آنها زکات نیست.

۴- اگر حیوانات مذکور به نیت فروش خریداری شده‌اند، جزو عروض تجارت شمرده می شوند، لذا قیمت آن محاسبه و بعد از رسیدن به حد نصاب طلا، یک چهلم آن به عنوان زکات پرداخت گردد.

احکام عشر:

از تمام محصولات باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی (میوه‌جات، حبوبات، سبزیجات و غیره) کم باشند یا زیاد، در صورتی که زمین دیمی باشد، یا به وسیله‌ی نهر یا قنات آبیاری شود، پرداخت عشر (یک دهم/ ۱۰ درصد) محصول، بدون جدا کردن هزینه، بر هر مسلمان، بالغ باشد، یا نابالغ، عاقل باشد یا دیوانه، غنی باشد یا فقیر، فرض است و در صورتی که زمین به وسیله‌ی چاه آب، آبیاری شود، پرداخت نصف عشر؛ یعنی یک بیستم (۵ درصد) محصول فرض است.

در عسل به دست آمده از کندوهای زنبور عسل نیز پرداخت یک دهم آن فرض است.

مصارف زکات و عشر:

دادن زکات به فقرا، مساکین، مقروض، مجاهدین، طلّاب علوم دینی، حجاجی که در راه مانده‌اند و مسافرین (کسانی‌که توشه سفرشان تمام شده) جایز است و مستحب است که بهترین و افضل‌ترین مصرف زکات جست‌وجو شود.

مصرف ‌زکات ‌در موارد‌ زیر جایز نیست:

۱- اصول: پدر، مادر، پدربزرگ و مادر بزرگ پدری و مادری.

۲- فروع: فرزندان چه پسر باشند و چه دختر، نوه، نبیره و …

۳- زوجین: زن به شوهر و شوهر به زن.

۴- سرمایه‌دار (کسی که به اندازه نصاب زکات یا بیش‌تر ثروت دارد).

۵- بنای مسجد، پل، بیمارستان و هر مکان عمومی دیگر.

۶- کافر.

۷- تکفین میت و ادای قرض او.

۸- بنی هاشم.

دادن زکات به دیگر اقوام مانند: برادر، خواهر، داماد، عمو، عمه، خاله، دایی، عروس و غیره در صورتی که مستحق باشند، جایز است، بلکه نسبت به دیگر فقرا اولی‌تر هستند؛ زیرا بدین وسیله زکات هم ادا می‌گردد و صله‌رحم نیز بجا آورده می‌شود.

تفاوت در شرائط وجوب زکات و شرائط وجوب صدقه فطر و قربانی:

در وجوب صدقه فطر و قربانی، گذشتن سال، شرط نیست؛ لذا اگر مسلمانی اضافه از لوازم و ضروریات زندگی روز مره، وسائلی دارد که قیمت آن به اندازه نصاب کامل می‌رسد، بر او صدقه فطر و قربانی واجب می‌شود، فرق نمی‌کند که مال تجارت باشد، یا نباشد؛ سال بر آن بگذرد یا نگذرد؛ هم‌چنین اگر فردی منزل، مغازه یا ماشینی دارد که آن را به اجاره داده، صدقه فطر و قربانی بر او واجب است؛ تلویزیون، دستگاه ضبط صوت و سی دی و امثال این‌ها از جمله ضروریات زندگی محسوب نمی‌شوند.

آداب پرداخت زکات:

۱- اخلاص.

۲- زکات در جایی خرج شود که بیشتر موجب رضای خداوند قرار گیرد.

۳- بر کسی که زکات به او می دهد منت نگذارد.

۴- با طیب نفس و خوشی زکات بدهد.

۵- مخفیانه بدهد مگر در جایی که دادن علنی آن موجب تشویق دیگران شودو بدگمانی مردم را نیز برطرف کند.

متفرقات:برای معلوم کردن نصاب عروض تجارت، قیمت روز طلا ۱۸ عیار بدون دستمزد ساخت را از طلا فروشی‌ها سوال و عروض تجارت را مطابق با آن محاسبه نماید.

* پرداخت زکات بعد از گذشت سال بر مال فرض می شود و آمدن ماه مبارک رمضان لازمی نیست؛ لذا اگر قبل از رسیدن ماه رمضان سال تکمیل شد، زکات را بپردازد، امّا ماه رمضان از این جهت که ثواب اداء یک فرض برابر با هفتاد فرض در ماه‌های دیگر است افضل می‌باشد، لذا می‌توان طوری برنامه‌ریزی کرد که در ماه رمضان سال تکمیل شود (یعنی قبل از گذشت سال زکات بدهد).

* عروض تجارت به قیمت فروش عمده‌ای باید محاسبه شود، نه به قیمت خرید.

* دادن عشر و زکات به امام مسجد به عنوان اجرت امامت جایز نیست و زکات و عشر به این صورت ادا نمی‌شود.

* صاحب زکات اگر قبل از اتمام سال، زکات مال خود را بدهد جایز است و همچنین اگر زکات چند سال را جلوتر بدهد نیز جایز است.

*زکات تا آخر عمر ساقط نمی‌شود، لذا اگر کسی بخواهد از گناه ندادن زکات توبه کند، شرط اول این است که زکات سال‌های گذشته را پرداخت نماید.

* اگر شخصی مقداری طلا، نقره، عروض تجارت و پول نقد دارد که هر کدام به تنهایی به حد نصاب نمی‌رسد، همه را قیمت‌گذاری نموده از کل آن‌ها زکات ادا نماید.

* مهر معجل که معمولا قبل از ولیمه گرفته می‌شود دَین قوی محسوب می‌گردد و مهر مؤجل دَین ضعیف بوده و مانع وجوب زکات نیست (یعنی مرد نمی‌تواند آن را از جمله دیون خود بشمارد و هم‌چنین جزو دارایی زن نیز شمار نمی‌رود).

*اگر کسی مال دارد و قصد ازدواج و یا رفتن به حج و غیره را می‌کند، تا زمانی که به آن کار اقدام ننموده، زکات مال خود را پرداخت کند.

* اوراق بهادار که سهام کارخانجات یا شرکت‌ها می‌باشند، اگر به نیت معامله خریداری شده، در حکم اموال تجاری است که باید زکات آن‌را ادا نماید و اگر به نیت درآمد خریداری نموده، در آن تفصیل وجود دارد که در موادخام وتولیدات کارخانجات و کارگاه‌های صنعتی و تولیدی زکات لازم است، امّا بر دستگاه‌ها، زکات نیست؛ لذا پس از معلوم نمودن تناسب مواد خام وتولیدی، با دستگاه‌ها، حکم زکات معلوم می شود.

 

* در لؤلؤ، یاقوت، زبرجد و فیروزه تا زمانی که به قصد تجارت نباشند، زکات فرض نیست.

 

* به کار بردن حیله برای فرار از زکات حرام است.

تهیه و تنظیم: دارالافتای عین العلوم گشت