حضرت بَرَکَه دختر ثَعلَبَه (رض)

نويسنده: استاد عبدالكريم غريق
برکه دختر ثعلبه مکنی به ام أیمن و مشهور به کنیه خود بوده، و کنیت وی منسوب به پسرش أیمن بن عبید است، نامبرده مادر اسامه بن زید نیز می باشد. برکه دختر ثعلبه در اول همسر عبید حبشی بود، که از ایشان أیمن بن عبید متولد گردید، و بعد از عبید او را زید بن حارثه به نکاح گرفت، که از آن ها اسامه بن زید زاده شد. برکه موصوفه دو مرتبه یک بار به حبشه و بار دیگر به مدینه هجرت نمود. و او را اُمُّ الظِبَاء نیز گفته اند.

عبدالوارث بن سفیان گفته است: ام أیمن اسمش برکه بود، و اول از مادر رسول الله (ص) بود، و حضرت رسول الله(ص) می فرمودند: (أُمُّ أَیمَنَ أُمِّي بَعدَ أُمِّي.) ترجمه: ام ایمن مادرم بعد از مادرم می باشد.

ابوعمر می گوید: رسول الله(ص) همیشه ام أیمن(برکه) موصوفه را زیارت می کردند، و حضرت ابوبکر صدیق(رض) و حضرت عمر فاروق(رض) نیز در زمان خلافت شان مثل رسول الله(ص) او را در منزلش زیارت می نمودند. سلیمان بن مغیره از ثابت و او از انس نقل کرده، که حضرت ابوبکرصدیق(رض) برای حضرت عمر فاروق(رض) گفت: بیا رهسپار شو، تا به نزد ام أیمن برویم، و او را زیارت کنیم، چنان که حضرت رسول الله(ص) او را زیارت می کردند.

تقی الدین احمد بن علی مقریزی در کتاب امتاع الاسماع می نویسد: نگهداری و حضانت رسول الله(ص) را بعد از وفات مادر شان برکه حبشیه مکنی به ام ایمن کنیز آزاد کرده شدۀ پدر شان بدوش داشت. فاطمه و ام کلثوم دختران رسول الله(ص)، ام المومنین سوده دختر زمعه همسر رسول الله(ص)، اسامه بن زید و مادرش ام ایمن با هم هجرت نمودند، و یکجا از مکه به مدینه به نزد رسول الله(ص) رفتند. ام ایمن در غزوه احد شرکت داشت، و در آن غزوه تشنه گان را آب می داد، و مجروحان را مداوا می کرد، در آن هنگام تیری را حِبَّان بن عَرِقَه بسوی او شلیک کرد، که به اثر آن ام ایمن بر زمین افتید، لباسش پاره شد، و عورتش بر ملا گردید، و حبان بر او با شدت و آواز بلند خنده کرد، این عمل حبان بر رسول الله(ص) بسیار سنگین تمام شد، و در مقابل سعد بن ابی وقاص(رض) تیری را بر حبان فیر نمود، که بر بالای سینه اش اصابت کرد، حبان بر زمین افتید، و عورتش مکشوف شد، رسول الله(ص) چنان خندیدند، که دندان های آسیاب شان نمایان گردید، و بعد فرمودند: (استَقَادَ لَهَا سَعدٌ! أجَابَ اللهُ دَعوَتک، وَ سَدَّدَ رَمیَتَک.) ترجمه: حق او را سعد گرفت! و خداوند دعوت تو را قبول کرد، و تیر تو را محکم گردانید. در روز غزوه احد اگر کسی از جنگ روی می گردانید، ام ایمن بر روی او خاک می پاشید. در امر عفک وقتی از ام ایمن درباره ام المومنین عائشه(رض) سوال شد، گفت: از روی صداقت گواهی می دهم، که گوش و چشم خود را شاهد می گیرم، که من نه از روی علم و نه هم از روی گمان از وی غیر از عمل نیک چیز دیگری را مشاهده نکردم. در غزوه خیبر حدود بیست تن از زنان شرکت داشتند، که یکی از آن ها ام ایمن بود. در هنگامی که رسول الله(ص) لشکر اسامه را آماده می کردند، ام ایمن در حضور آن حضرت(ص) حاضر بود، و گفت: یا رسول الله! اگر اسامه در پادگانش مقیم باشد، تا کار ها روبراه گردد، زیرا اگر به همین حالت بگزارد، برایش فائده أی متصور نیست! رسول الله(ص) فرمودند: (أَنفِذُوا بَعثَ أُسَامَةَ.) ترجمه: با لشکر اسامه بیرون شوید، و آن را مجهز و آماده نمائید.

عمر رضا کحاله در کتاب اعلام النساء می نویسد: برکه دختر ثعلبه مکنی به ام ایمن زنی بزرگوار و از مهاجران اولیه بوده، و دو بار هجرت کرده، باری به سر زمین حبشه و باری هم به مدینه. موصوفه از رسول الله(ص) پنج حدیث روایت نموده است، مگر در کتب صحاح از وی چیزی نقل نکرده اند، از او انس بن مالک، حُبَیش بن عبدالله صنعانی و ابو زید مدنی حدیث روایت نموده اند، ام ایمن در غزوات حنین، احد و خیبر اشتراک نمود، و در غزوه احد مجاهدان را آب می داد، و زخمی ها را تداوی می کرد. رسول الله(ص) به دیدن ام ایمن می رفتند، هم چنین حضرت ابوبکر صدیق (رض) و حضرت عمر فاروق(رض) او را زیارت می نمودند. پیامبر اسلام(ص) همیشه ام ایمن را: ای مادرم! خطاب می کردند، و وقتی به طرفش نگاه می کردند، می گفتند: او باقی ماندۀ خانواده و اهل بیتم می باشد. وقتی رسول الله(ص) وفات یافتند، ام ایمن گریه کرد. برایش گفته شد: چرا گریه می کنی؟ گفت: بر خبری آسمانی گریه می کنم. هم چنان در زمان شهادت حضرت عمر فاروق(رض) گریست. برایش گفته شد: چه چیز تو را به گریه واداشت؟ گفت: امروز روز شکاف برداشتن اسلام است. در تاریخ وفات ام ایمن اختلاف است، واقدی، ابن حبان، حاکم و ابن حجر می گویند: او بعد از شهادت حضرت عمر فاوق(رض) یعنی در زمان خلافت حضرت عثمان(رض) وفات یافته است، و بخاری می گوید: ام ایمن پنج ماه بعد از وفات رسول الله(ص) وفات یافت.

منابع و مآخذ:
1 – الاصابه – صفحه 1648، 1786 و 1787
2 – الاستیعاب – جلد چهارم – صفحه 356، 357، 478 و 479
3 – اسدالغابه – جلد هفتم – صفحه 35، 290 و 291
4 – حیاةالصحابیات – صفحه 231، 232 و 233
5 – امتاع الاسماع – صفحه 7، 49، 133، 138، 150، 208، 326، 407، 538 و 539
6 – المحبر – صفحه 128 و 406
7 – تهذیب التهذیب – جلد ششم – صفحه 532
8 – تجرید اسماء الصحابه – جزء دوم – صفحه 250 – شماره 3039
9 – حبیب السیر – جلد اول – صفحه 438
10 – ناسخ التواریخ – جلد نهم – صفحه 403
11 – اعلام النساء – جزء اول – حرف باء – صفحه 128