طاعات و معاصى مقدر اند

در شرح فقه اكبر به روايت حماد از امام اعظم ابوحنيفه (رح) آمده است:
( و الطاعات كلها كانت واجبتهً بامر الله تعالىٰ و بمحبته و برضائه و علمه و مشيئته و قضائه و تقديره، و المعاصى كلها بعلمه و قضائه و تقديره و مشيئته، لا بمحبته و لابرضائه و لابامره )

ترجمه: تمامى طاعات، به دستور الله تعالىٰ و محبت و رضايت و علم و مشيئت و قضاء و قدر او تعالىٰ ثابت اند. و تمام گناهان به علم و قضاء و قدر و مشيئت او تعالىٰ انجام مى يابند، نه به محبت و رضايت و دستور او!

طاعات:
يعنى تمام طاعات اعم از قولى، فعلى، كم يا زياد، همه ى آن به امر شرعى الله تعالىٰ ثابت اند.
چنانكه الله (ج) مى فرمايد:

• وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ (مائده، ٩٢ )

  ترجمه: از خدا و از پيامبر فرمان بردارى كنيد.

طاعات، محبوب و مورد رضايت الله تعالىٰ هستند و به سبب آن نيكان را دوست ميدارد.
چنانكه الله(ج)مى فرمايد:

• وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ ( زمر، ٧ )

  ترجمه: اگر سپاسگزارى كنيد، از اين كار تان خشنود ميگردد.

  يا

• إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (بقره، ١٩٥ )

  ترجمه: همانا خداوند نيكوكاران را دوست ميدارد.

  يا

• إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ (بقره، ٢٢٢ )

  ترجمه: بى گمان خداوند توبه كاران و پاكان را دوست ميدارد.

  يا

• رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ( بينه، ٨ )

  ترجمه: خدا از آنان خشنود و ايشان هم از خدا خشنودند.

معاصى:
الله تعالىٰ گناهان را دوست نميدارد و از آنها راضى نيست.
چنانكه الله (ج) ميگويد:

• وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ ( بقره، ٣٠٥)

  ترجمه: خداوند فساد را دوست نميدارد.

  يا

• وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ ( آل عمران، ١٤٠ )

  ترجمه: خداوند ستمكاران را دوست نميدارد.

  يا

• إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا (نساء، ٣٦ )

  ترجمه: بيگمان خداوند كسى را دوست نمى دارد كه خودخواه و خودستا باشد.

  يا

• إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ ۖ وَلَا يَرْضَىٰ لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ (زمر ، ٧)

  ترجمه: اگر كافر گرديد، خدا بى نياز از ( ايمان و عبادت ) شماست. و كفر را از بنده گان خود نمى پسندد.

  يا

• إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (نحل، ٩٠ )

  ترجمه: خداوند به عدالت و نيكوكارى و نيز بخشش به نزديكان دستور مى دهد و از ازتكاب گناهان بزرگ و انجام كار هاى ناشايست و ستمگرى نهى ميكند. خداوند شما را اندرز مى دهد تا پند گيريد.

تمام طاعات و تمام گناهان صغيره و كبيره، طبق علم، مشيئت، قضاء و قدر الله تعالىٰ انجام ميشود. البته طاعات به اراده شرعى و رضا و امر شرعى الله تعالىٰ انجام ميگيرند. همانگونه كه به اراده تكوينى الله نيز واقع ميشوند. معاصى و گناهان، تنها به اراده تكوينى و مشيئت الله انجام ميگيرند، نه به امر شرعى و رضا و محبت اوتعالىٰ.

ابن عمر (رض) ميگويد: ( ان الله لوشاءَ ان لا يعصى ما خلق ابليس )
ترجمه: اگر خدا ميخواست كه نافرمانى او نشود، ابليس را نمى آفريد. (كنزالاعمال، ١٠٣٤٤)

امام اعظم ابو حنيفه (رح) در كتاب الوصيته مى نويسد: اعمال بر سه قسم است:((
١- فريضه ( فرض و واجب )
٢- فضليت ( سنت و مستحب و نفل )
٣- معصيت ( حرام و مكروه )

فريضه، امرى ( ايجابى ) الله تعالىٰ است و فضيلت امر ايجابى نيست. ولى به سبب امر، مطلوب است. فريضه و فضيلت، هر دو به مشيئت و محبت و رضا و قدر و حكم و علم و توفيق و تخليق و كتابت او تعالىٰ در لوح محفوظ انجام ميگيرند.

معصيت، امرى (شرعى) الله تعالىٰ نيست. ليكن به مشيت و قضاى او انجام ميگيرد، نه به محبت و رضاى او ، و به تقدير و تخليق او انجام مى گيرد، نه به توفيق او ، و به خذلان، علم و كتابت او تعالىٰ در لوح محفوظ صورت ميگيرد.))

امر شرعى، يعنى حكم دينى كه متعلق به الوهيت و شرع است و به سبب ترك آن انسان كافر و با فاسق مى گردد.

حكم تكوينى ( تقديرى ) آنكه متعلق به ربوبيت الله تعالىٰ و آفريدن او است و از آن هيچ كسى نميتواند سرپيچى كند.

سخن مؤلف، ردّى است بر معتزله كه ميگويند: الله تعالىٰ معاصى را اراده نمى كند.
بارى يكى از بزرگان معتزله به نام قاضى عبدالجبار همدانى، نزد صاحب بن عباد آمد و پيش وى، استاد ابو الحسن اسفراينى ( يكى از امامان اهل سنت ) تشريف داشت. وقتى استاد را ديد، گفت: ( سبحان من تنزه عن الفحشاء) يعنى: پاك ميدانم ذاتى را كه از فحشا منزه است.
استاد فوراً گفت: ( سبحان من لا يقع فى ملكه الا مايشاء) يعنى : پاك است، آنكه در ملك او واقع نميشود، مگر آنچه بخواهد.
قاضى گفت: ( أيشاء ربنا ان يعصى ) يعنى : آيا پروردگار ما ميخواهد كه نافرمانى او بشود؟
استاد جواب داد: ( أيعصى ربنا قهراً ) يعنى: آيا قهراً و ناخواسته از او نافرمانى ميشود؟
قاضى گفت: ( أرأيت إن منعنى الهدى و قضىٰ على بالردى أحسن إلى ام أساءَ ) يعنى: به من بگو : اگر الله مرا از هدايت باز دارد و به ضلالت و هلاكت من فيصله كند، آيا بمن نيكى كرده يا بد كرده است؟
استاد فرمود: اگر تو را از آنچه كه مال توست، باز دارد، پس يقيناً بد كرده است و اگر تو را از آنچه كه مال اوست، باز دارد، پس او هركس را كه بخواهد، به رحمت خود خاص مى كند. (شرح الفقه الاكبر،١٦٥، المطالب العاليه، امام رازى، ٢٥١/٩)