مناظرۀ حضرت امام اعظمؒ و امام اوزاعی

مناظرۀ حضرت امام اعظمؒ و امام اوزاعی 

 

این حدیث شریف در ده ها كتاب حديث و فقه از جمله در کتاب «مُسْنَد امام اعظمؒ» روایت شده است. حضرت امام اعظم رحمه الله هفتاد سال بعد از رحلت حضرت پیغمبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ در سال 80 هجری قمری به دنیا آمده و تعدادی از صحابۀ رسول را ملاقات نموده است. ایشان در سال 150 هجری قمری از دنیا وفات نمود.

 

إجْتَمَعَ أَبُو حَنِيفَةَ وَالْأَوْزَاعِيُّ فِي دَارِ الْحَنَّاطِينَ بِمَكَّةَ، فَقَالَ الْأَوْزَاعِيُّ لِأَبِي حَنِيفَةَ: مَا بَالُكُمْ لَا تَرْفَعُونَ أَيْدِيَكُمْ فِي الصَّلَاةِ عِنْدَ الرُّكُوعِ وَعِنْدَ الرَّفْعِ مِنْهُ؟ فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ: لِأَجْلِ أَنَّهُ لَمْ يَصِحَّ عَنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِيهِ شَيْءٌ، قَالَ: كَيْفَ لَا يَصِحُّ، وَقَدْ حَدَّثَنِي الزُّهْرِيُّ، عَنْ سَالِمٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَنَّهُ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ، وَعِنْدَ الرُّكُوعِ، وَعِنْدَ الرَّفْعِ مِنْهُ». فَقَالَ لَهُ أَبُو حَنِيفَةَ: حَدَّثَنَا حَمَّادٌ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ عَلْقَمَةَ وَالْأَسْوَدِ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: «أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَ لَا يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِلَّا عِنْدَ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ، وَلَا يَعُودُ شَيْءٌ مِنْ ذَلِكَ»، فَقَالَ الْأَوْزَاعِيُّ: أُحَدِّثُكَ عَنِ الزُّهْرِيِّ، عَنْ سَالِمٍ، عَنْ أَبِيهِ، وَتَقُولُ: حَدَّثَنِي حَمَّادٌ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ! فَقَالَ لَهُ أَبُو حَنِيفَةَ: كَانَ حَمَّادٌ أَفْقَهَ مِنَ الزُّهْرِيِّ، وَكَانَ إِبْرَاهِيمُ أَفْقَهُ مِنْ سَالِمٍ، وَعَلْقَمَةُ لَيْسَ بِدُونِ ابْنِ عُمَرَ فِي الْفِقْهِ، وَإِنْ كَانَتْ لِابْنِ عُمَرَ صُحْبَةٌ، أَوْ لَهُ فَضْلُ صُحْبَةٍ، فَالْأَسْوَدُ لَهُ فَضْلٌ كَثِيرٌ، وَعَبْدُ اللهِ هُوَ عَبْدُ اللهِ، فَسَكَتَ الْأَوْزَاعِيُّ.

 

ترجمه: امام سُفْیَان بْن عُيَيْنَه رحمه الله روایت می کند که حضرت امام اعظم ابوحنیفه رحمه الله و امام اَوْزاعِی رحمه الله در بازار گندم فروشان مکۀ مکرمه در مجلسی باهم یکجا شدند. امام اَوْزاعِی رحمه الله گفت: چرا شما اهل عراق در وقت رکوع رفع يَدَيْن نمی کنید؟ حضرت امام اعظمؒ فرمود: زیرا در این مورد هیچ حدیث صحیحِ (بلا معارض) از حضرت رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثابت نیست. امام اَوْزاعِیؒ گفت: چگونه ثابت نیست در حالی که زُهْرِیؒ از سالِمؒ و او از حضرت عبد الله بن عمر رضی الله عنهما روایت می کند که حضرت رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ در شروع نماز و در وقت رفتن به رکوع و برخاستن از رکوع، رفع يَدَيْن می کردند. 

 

امام اعظم رحمه الله فرمود: حَمّادؒ از ابراهیم نَخَعِیؒ و او از حضرت عَلْقَمَهؒ و حضرت أَسْوَدؒ و هر دوی ایشان از حضرت عبد الله بن مسعود رضی الله عنه حدیث بیان کردند که بی شک حضرت رسول خدا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ تنها در شروع نماز رفع يَدَيْن می کردند و بجز آن در هیچ جای دیگر در داخل نماز رفع يَدَيْن نمی کردند. 

 

امام اَوْزاعِیؒ گفت: من از زُهْرِی از سالِم از ابن عمر رضی الله عنه حدیث را روایت می کنم و شما در مقابل آن از حَمّاد از ابراهیم نَخَعِی حدیث می آورید؟ امام اعظمؒ فرمود: حَمّاد از زُهْرِی فقیه تر بود و ابراهیم نَخَعِی از سالِم فقیه تر بود و حضرت عبد الله بن عمر رضی الله عنه اگرچه در فضل صحابیت افضل است، عَلْقَمَه در فقه از او کمتر نبود، و أَسْوَد فضیلت بزرگ و بسیار داراست، و حضرت عبد الله بن مسعود رضی الله عنه حضرت عبد الله بن مسعود است. 

امام اَوْزاعِیؒ با شنیدن این جواب، خاموش و لاجواب ماند. 

 

(مراجع: مسند ابی حنیفة للحصکفی: حدیث 18 کتاب الصلاة | مسند الإمام الأعظم أبي حنيفة بروایة الحارثی: 1/484 و 485 و 486 حدیث 778  | المبسوط للسرخسی: 1/14 کیفیة الدخول فی الصلاة | العنایة شرح الهدایة للبابرتی: 1/310 و 311 باب صفة الصلاة | البنایة شرح الهدایة للعینی: 2/261 و 262 قول سبحان ربی الاعلی فی السجود | فتح القدیر لابن الهمام: 1/311 باب صفة الصلاة | مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح: 2/656 کتاب الصلاة، باب صفة الصلاة | شرح مسند ابی حنیفة للقاری الهروی: ص 35 تا 38 اجتماع ابی حنیفة والاوزاعی | شرح سِفْر السعادة للمحدث عبد الحق الدهلوی: ص 66 | عقود الجواهر المنیفة فی ادلّة مذهب الامام ابی حنیفة: 1/61 بیان الخبر الدال علی ان رفع الیَدَیْن فی تکبیرة الافتتاح فقط  | مناقب الامام الاعظم ابی حنیفة للموفق المکی: 1/130 و 131 مناظرة الامام مع الأوزاعی فی مسألة رفع اليَدَيْن سوی تکبیرة الافتتاح |  تخریج احادیث احیاء علوم الدین: 1/353 و 354 في بعض الروايات أنه صلى الله عليه وسلم كان إذا كبر أرسل يديه وإذا أراد أن يقرأ وضع اليمنى على اليسرى | تنسیق النظام فی شرح مسند الامام للعلامة المحدث السنبلی: ص 155 حدیث 97 مسألة رفع الیدین | منحة الخالق لابن عابدین علی هامش البحر الرائق: 1/341 | إعلاء السنن للتهانوی: 3/74 و 75 تحت حدیث 826 باب ترک رفع الیدین فی غیر الافتتاح |  إعلاء السنن للتهانوی: 19/299 و 300 |  قواعد فی علوم الحدیث للتهانوی العثمانی: 299 و 300 | تنسیق النظام فی مسند الامام: ص 156 کتاب الصلاة، مسألة رفع الیدین)

 

(( بعضی نکات این حدیث شریف ))

 

((*)) -  سیّدنا حضرت امام اعظم رحمه الله در این روایت نمایان گردانیده است که حُسن و خوبی سندِ این حدیث شریف آنست که هر روایت کنندۀ آن نه تنها از «فُقَهَاء» بلکه در عصر خود «فقیه ترین» مردم زمان خود بود. و حضرت رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دربارۀ فِقه و فُقَهاء می فرمایند: مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ. هر کسی که خداوند بخواهد با او نیکوئی کند، او را در دین فقیه می سازد. 

(صحیح البخاری: 1/25 حدیث 71  كِتَابُ العِلْمِ، بَابٌ: مَنْ يُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ) 

لذا در ترجیح حدیثی که هر یک از راویان سند آن «فقیه ترین» مردم عصر خود باشد هیچ جای شکی نیست. حق اینست که مخالفین ما هیچ حدیثی ندارند که هر راوی آن «فقیه ترین» مردم عصر خود باشد. 

 

((*)) -  راویان این حدیث همگان از خیر القرون اسلام است و خیر بودن صحابه و تابعین و تبع تابعین یعنی مردم خیر القرون اسلام در احادیث شریف منصوص است. خَيْرُكُمْ قَرْنِي، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ. (صحیح البخاری: 3/171 حدیث 2651  كِتَابُ الشَّهَادَاتِ؛ بَابٌ: لاَ يَشْهَدُ عَلَى شَهَادَةِ جَوْرٍ إِذَا أُشْهِدَ)

((*)) -  همۀ راویان این حدیث شریف از شهر کوفه اند و تمامی کوفیان بر متروک بودن رفع يَدَيْن در داخل نماز اتفاق دارند، چنانچه امام ترمذی رحمه الله می نویسد: وَهُوَ قَوْلُ سُفْيَانَ الثَّوْرِيِّ، وَأَهْلِ الكُوفَةِ. این متروک بودن رفع يَدَيْن، مذهب امام سُفْيَان ثوری رحمه الله و همۀ اهل کوفه است. 

(جامع الترمذی: 1/343 حدیث 257 أَبْوَابُ الصَّلاَةِ، باب ما جاء أن النبي صلى الله عليه وسلم لم يرفع إلا في أول مرة، چاپ بشار)   

و مولانا عبد الحی لَکْنَوِی رحمه الله می نویسد: این (متروک بودن رفع يَدَيْن)، مذهب حضرت امام اعظم، امام سفیان ثَوری، امام حَسَن بن متی و تمامی متقدمین و متأخرین فقهای کوفه است. 

(التعلیق المُمَجَّد: ص 91) 

   

((*)) -  این حدیث شریف مسلسل بالعمل نیز است، یعنی تمام کسانی که آن را روایت می کنند بر آن عامل نیز بودند. چنانچه:  

 

(*) -  حضرت عبد الله بن مسعود رضی الله عنه بعد از شروع نماز، دیگر رفع يَدَيْن نمی کرد.

( موطا محمد: ص 59 حدیث 110 باب افتتاح الصلاة  |  مصنف ابن ابی شیبة: 1/213 حدیث 2443 كِتَابُ الصَّلَوات، مَنْ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ ثُمَّ لَا يَعُود) 

    

(*) -  حضرت اَسْوَد رحمه الله و حضرت عَلْقَمَه رحمه الله نیز رفع يَدَيْن نمی کردند. 

(مصنف ابن ابی شیبة: 1/214 حدیث 453  مَنْ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ ثُمَّ لَا يَعُود)

 

((*)) -  حضرت امام ابراهیم نَخَعِی رحمه الله نیز بعد از شروع نماز، دیگر رفع يَدَيْن نمی کرد. 

(مصنف ابن ابی شیبة: 1/213 حدیث 2445  مَنْ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِي أَوَّلِ تَكْبِيرَةٍ ثُمَّ لَا يَعُودُ)

 

((*)) -  حضرت امام حَمَّاد رحمه الله و حضرت امام ابوحنیفه رحمه الله نیز در داخل نماز رفع يَدَيْن نمی کردند. 

(کتاب الآثار: 1/126 حدیث 73  بَابُ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ، وَرَفْعِ الْأَيْدِي...)    

 

(( منسوخی رفع يَدَيْن داخل نماز با هر تکبیر ))

 

((*)) -  امام اَوْزاعِی رحمه الله بعد از این مناظره در مورد رفع يَدَيْن در داخل نماز چه می گفت؟ امام بخاری رحمه الله جواب این سوال را در کتاب خود چنین می آورد که امام اَوْزاعِی رحمه الله می گفت که ذَلِكَ الْأَمْرُ الْأَوَّلُ، رفع يَدَيْن های داخل نماز با هر تکبیر، از افعال ادوار ابتدائی اسلام بود (و حالا همه منسوخ می باشد). 

(البخاری، قرة العینین برفع اليَدَيْن فی الصلاة: ص 73 حدیث 104)    

 

(( سند این حدیث شریف ))

 

((*)) -  سند أَبُو حَنِيفَةَ عَنْ حَمَّادٌ عَنْ إبْرَاهِيمَ عَنْ عَلْقَمَةَ (أَوِ الْأَسْوَدِ) عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، اعلیٰ ترین سند حدیث در دنیا می باشد، زیرا همۀ راویان این سند، مطابق اصول حدیث هم تام الضبط اند و هم کثیر الملازمة، و هم «فقیه ترین» مردم زمان خود.

 

((*)) -  محقق و محدث کبیر هند حضرت مولانا شیخ حبیب الرحمن اعظمی رحمه الله (متوفی 1412 هـ ق) دربارۀ این حدیث می گوید: 

وَسَنَدُ أبِیْ حَنِیْفَةَ رِجَالُهُ کُلُّهُمْ ثِقَاتٌ. 

ترجمه: همۀ راویان سند امام اعظم رحمه الله ثقات هستند. 

(تحقیق مسئلۀ رفع يَدَيْن: ص 27)

 

((*)) -  این حدیث شریف، «حدیث صحیح» است، و سند این حدیث شریف از حضرت امام اعظم رحمه الله تا بالا «أبُوْحَنِیْفَةَ عَنْ حَمَّاد عَنْ إبْرَاهِیْمَ عَنْ الْأَسْوَدِ، أنَّ عَبْدَ اللهِ بن مَسْعودٍ رَضِیَ اللهُ عَنهُ»، عالی ترین سند حدیث در دنیا می باشد، زیرا همۀ راویان این سند، نه تنها ثقات اند بلکه مطابق اصول حدیث هم تام الضبط اند و هم کثیر الملازمه و هم فقیه ترین مردم زمان خود. 

 

محمد ابراهیم تیموری 

٢۳ صفر ۱۴۳۹ قمری