معرفی مختصر ابو منصور ماتریدی

نويسنده: عبدالله نسيمى دانش آموخته مقطع ماسترى دانشكده شريعت و قانون دانشگاه الازهر

«ابو منصور ماتُریدی (نام کامل: محمد بن محمد بن محمود أبو منصور الماتریدی السمرقندی الحنفی) (تاریخ مرگ: سال ۳۳۳ هجری قمری) مؤسس مکتب ماتریدیه، متکلم، فقیه و مفسر قرآن است. او که در ماترید از نواحی سمرقند در ماوراءالنهر و به احتمال فراوان در دوره‌ی متوکل عباسی و حدود بیست سال پیش از ولادت ابوالحسن اشعری به دنیا آمد. علوم اسلامی و علم کلام را نزد استادانی چون ابوبکر احمد جوزجانی، ابونصر احمد بن عباس عیاضی (مهم‌ترین استادش) معروف به فقیه سمرقندی، عیاضی، نصیر بن یحیی بلخی و محمد بن مقاتل رازی آموخت. گروه معلمان وی، با واسطه یا بی‌واسطه در شمار شاگردان ابوحنیفه‌ رح اند.

به اشاره‌ی سمعانی (الانساب، برگ ۴۶۸ ب) قول منسوب به دامادش، برخی منابع او را انصاری خوانده‌اند، حال آنکه نسب او اشاره به خاستگاه وی از ماترید یا ماتریت، منطقه‌ای در سمرقند دارد.

امام ماتریدی دارای چندین تألیف است از جمله: تأویلات اهل السنه مشهور به تفسیر ماتریدی، الاصول، العقیده، کتاب التوحید، مآخذ الشرائع فی االصول (۳۳۳ ه. ق) و کتاب المقامات.

ابومنصور دو اثر مهم از خود بر جای گذاشته است که هر دو از جایگاه ویژه‌ای در میان ماتریدیان برخوردار هستند:

تأویلات اهل السنه و التوحید. تأویلات اهل السنه که تفسیر کامل قرآن است و ماتریدیان آن را بر دیگر تفاسیر ارجح می‌دانند. التوحید احتمالاً کتاب مجزایی نبوده است و برخی معتقدند شاگردان امام بعدها سه کتاب نوشته شده توسط ابومنصور را تلفیق و کتاب التوحید را گردآوری کرده‌اند.

کتابهای دیگری نیز به امام ابومنصور نسبت داده می‌شوند که برخی مفقود شده یا در دسترس نیستند مانند کتاب المقالات، و برخی دیگر که به نظر می‌رسد به نام امام منسوب شده‌اند تا در میان ماتریدیان مورد توجه قرار بگیرند مانند، الجدل فی اصول الفقه، کتاب رد اوائل الادله للکعبی، رد تهذیب الجدل للکعبی، رد وعید الفساق للکعبی، الرد علی القرامطه، رد الامامه لبعض الروافض، رساله فی الایمان».

معرفی مدرسه‌ی ماتریدیه

ماتريديه، به نام امام و بنیانگذار خود، ابومنصور الماتریدی، مسمی شده است، یک مدرسه‌ی اسلامی و سنی است که در اوائل قرن چهارم هجری در سمرقند که از شهر های مهم  ماوراءالنهر بود ظاهر شد.

 ماتریدیه زمانی عرض وجود کرد که درگیری‌های کلامی در بغداد پایتخت خلافت عباسی به اوج خود رسیده بود و اختلافات سران فرقه‌ها به سایر جهان اسلام سرایت کرده بود.

او خواستار جمع بین شرع و عقل بود و رویکرد او مبتنی بر استفاده از برهان و شواهد عقلی و کلامی در بحث با مخالفان خود از معتزله، جهمیه، ملحدان و دیگران برای اثبات حقایق دین و اعتقاد اسلامی بود.

ماتریدیه از چهار مرحله‌ی اصلی گذشته است:

۱): مرحله‌ی بنیان‌گذاری: (۳۳۳ هجری قمری) این دوره با رویارویی شدید مناظراتی با معتزله شناخته میشود مرد این مرحله امام ابومنصور الماتریدی است ،او سفرهای زیادی علیه معتزله و دیگران داشت. 
این مرحله همچنان شاهد ظهور ابوالحسن اشعری بنیانگذار مکتب اشعری است.

۲): مرحله‌ی شکل‌گیری(از ۳۳۳ هجری قمری – ۵۰۰ هجری قمری): مرحله‌ی تلامیذ امام ماتریدی و کسانی که از او متاثر شدند و ماتريديه به مثابه‌ی یک گروه کلامی شکل گرفتند. 

۳): مرحله‌ی تاليف و ریشه‌زایی(٥٠٠ هجری قمری – ٧٠٠ هجری قمری): این مرحله با کثرت تالیف و جمع‌آوری شواهد و دلایل جهت اثبات عقیده‌ی ماتریدیه متمایز میشود. 

۴): مرحله‌ی انتشار و گسترش (۷۰۰ هجری قمری – ۱۳۰۰ هجری قمری): یکی از مهمترین مراحل ماتریدیه محسوب می شود، زیرا به دلیل حمایت سلاطین خلافت عثمانی به اوج گسترش خود رسید؛حاکمیت ماتریدیه به وسعت حاکمیت امپراتوری عثمانی بود، به شرق و غرب سرزمین های کشورهای عرب و عجم، هند، ترک، پارس و روم گسترش یافت.

مبانی و اساسات ماتریدیه به مکتب فقهی و کلامی حنفی استوار است، منشأ آرای امام ماتریدی رح متفرع از آراء و ديدگاه‌های امام ابوحنیفه رح میباشد.

ماتریدیه(۳)

-امامان و بزرگان ماتریدیه و اسباب انتشار این مدرسه:

ابو منصور ماتریدی-بنیان‌گذار- علی بن طالب بلخی،
محمد الفاتح، حکیم سمرفندی،
ابو الیسر بزدوی، ابوالمعین نسفی،
نجم الدین عمر نسفی، حافظ الدین ابو البرکات نسفی،
برهان الدین نسفی، سعدالدین تفتازانی،
شریف جرجانی، کمال بن همام، 
نورالدین صابونی، علاءالدین بخاری، 
جمال الدین غزنوی، ابو لیث سمرقندی، 
علاء الدین سمرقندی، علاء اسمندی، 
بگبرس بن یلن‌قلچ، سبط ابن الجوزی، 
شجاع الدین ترکستانی، حسام الدین سغناقی، 
شهاب الدین تورپشتی، ابن ترکمانی،
ابن نجیم، ابن قطلوبغا،
ابن عرس، جمال الدین قونوی، 
شمس الدین قونوی، شمس الدین خیالی،
خضر بیگ، محی الدین کافیچی،
عبدالرحمن جامی، مصلح الدین قسطلانی،
محی الدین نکساری، کرماستی،
عصام الدین اسفرایینی، اورنگ‌زیب،
ملا علی قاری، ابن عابدین،
عبدالعزیز دهلوی، عبدالعزیز ملتانی،
سیف الدین دهلوی، شمس الدین سیال‌کوتی،
کمال الدین بیاضی، عبدالغنی میدانی،
محمد عبده، اسماعیل حقی،
محمد زاهد کوثری، انور شاه کشمیری.

اسباب انتشار ماتریدیه: 

سبب اول: این سبب از مهمترین اسباب انتشار ماتریدیه است که همانا گروییدن سلاطین و پادشاهان به مذهب حنفی میباشد، به همین دلیل نیز مکتب حنفی در جهان اسلام گسترش یافت و با گسترش نفوذ و اقتدار مکتب حنفی نفوذ و اقتدار ماتریدیه نیز گسترش یافته است؛ زیرا ماتریدیه نمایانگر مکتب اعتقادی حنفی میباشد. 

سبب دوم: در طول قرن‌ها در تاریخ اشکار شده که اگر دولتی به سمت مذهب خاصی تمایل داشته باشد، مناصب قضایی،فتواها،اوقاف، خطبه‌ها و تألیف و تدریس را برای امامان مذهب و طلاب آن تسهیل می‌کند، قدرت و نفوذ آنها گسترش می‌یابد و دولت آنها را با تأسیس مدارس و مساجد تشویق میکند، تا اینکه در نتیجه منهج آنها گسترش و فعالیت آنها افزایش می‌یابد.

شاه ولی الله دهلوی در توضیح علت گسترش مکتب حنفی میگوید: هر مذهبی که امامان آن شناخته شده باشد؛ قضاوت و فتوا به آنها سپرده شود و کتاب‌های شان میان مردم مشهور باشد و آنرا به هر جا تدریس و مطالعه کنند با گذشت هر روز گسترش می‌یابد و هر مذهبی که متصدی قضاء و افتاء نبود و مردم از آن روی‌گردان باشد او مذهب و مدرسه به تاریخ خواهد پیوست؛ بنابراین است که ماتریدیه و ​​آموزه‌های آن در بلاد ماورا ءالنهر، سرزمين های ترک،افغان، هند، چین و غیره گسترش یافته است.

سبب سوم: مدارس ماتریدیه و فعالیتهای آموزشی و تدریسی آنها: مدارس ماتریدیه در گسترش آنها نقش زیادی دارند به عنوان مثال میتوان از نقش تاریخی امپراتوری عثمانی، مکاتب حنفی در آسیای میانه و افغانستان و از مدرسه‌ی دیوبند که از بزرگترین مدارس شبه قاره‌ی هند است نام برد.

سبب چهارم: فعالیت‌های ماتریدیه در زمینه‌ی تألیف:
ماتریدیان در میدان تألیف و تصنیف در علم کلام فعالیت‌های  پیگیر و مستمری داشتند و این کتابها در شرق و غرب گسترش یافته است با انتشار، تدریس و مطالعه کتاب های شان اقتدار و نفوذ آنها به قلب شیوخ و تلامذ جایگزین شده است.

دکتر ابوالخیر محمد ایوب علی بنگلادشی ماتریدی میگوید: تأثیر ماتریدیان و موفقیت روش‌ عقیدتی شان رضایت اهل سنت را از آن خود کرده است وقتی که می بینیم در این ایام فقه اکبر امام ابوحنیفه، عقیده‌‌ی امام نسفی و مسایره‌‌ی ابن همام در دانشگاه‌های دینی و موسسات مذهبی چون ازهر شریف و دیگر معهد‌های دینی تدریس میشود؛ چون ازهر شریف ضرورت شناخت و تحصیل‌ مدرسه‌ی ماتریدیه و معرفی ابومنصور ماتریدی را درک میکند و کتاب‌های این مدرسه را در برنامه‌ی درسی دو دانشکده‌ی شرعی -شرعیات و اصول دین -قرار داده است تا اینکه مدرسه‌ی ماتریدیه زیر مطالعه علمی و تاریخی قرار بگيرد.